Kolumbia

Spis treści

Wnioski

Okres badawczy: 01.10.2022 – 30.08.2023

Przywódcy kościelni są zastraszani, szantażowani, a nawet mordowani przez członków guerilli i grup przestępczych, które walczą o zwiększenie kontroli terytorialnej i wpływów swoich organizacji. Do walki między konkurującymi ze sobą grupami dochodzi zwłaszcza w najbardziej zaniedbanych rejonach kraju. W większości przypadków przemoc jest bezpośrednim skutkiem zaangażowania chrześcijan w działania takie jak potępianie korupcji i przemocy, praca na rzecz obrony praw człowieka i środowiska, praca z młodzieżą, pomoc w przywracaniu pokoju, działalność humanitarna, wszelkie działania przeciwstawiające się „faktycznej” władzy lokalnych grup przestępczych, które mogłyby zagrozić ich nielegalnej działalności.

W społecznościach rdzennych istnieje znaczny sprzeciw wobec chrześcijańskich misjonarzy i konwertytów, którym grozi więzienie, zamykanie kościołów, przemoc fizyczna, groźby, nękanie i łamanie podstawowych praw.

W wyniku rosnącego sekularyzmu wzrasta nietolerancja wobec poglądów chrześcijańskich w sferze publicznej, zwłaszcza w kwestiach dotyczących życia, rodziny, małżeństwa i wolności religijnej. Chrześcijanie publicznie mówiący o swoich przekonaniach są oskarżani o dyskryminację i mowę nienawiści. Aby uniknąć takich oskarżeń, chrześcijanie muszą dokonywać autocenzury swoich wypowiedzi.

Spis treści

1. Tło

Kolumbia od dziesięcioleci zmaga się ze skorumpowanym i słabym aparatem prawnym. Niewydolność państwa sprzyja powstawaniu prężnej siatki przestępczej, finansowanej głównie z handlu narkotykami, bronią i ludźmi. Zwiększony poziom kontroli uzyskany przez grupy przestępcze podczas pandemii ułatwił im sprawowanie władzy nad całymi terytoriami, a w rezultacie wzrosła liczba gróźb i ataków na przywódców kościelnych opowiadających się za pokojem i sprzeciwiających się przestępczej działalności.Kościoły są okradane i dewastowane. Na obszarach wiejskich, takich jak Nudo de Paramillo i Catatumbo, uzbrojeni napastnicy nakazują chrześcijanom ujawnienie wszystkich kontaktów, wiadomości i innych informacji przechowywanych w telefonach komórkowych. Taka kontrola może być niebezpieczna dla osoby zaatakowanej, ale także dla jej znajomych i rodziny.

Raport Human Rights „Kolumbia 2023” oskarża siły rządowe o współpracę z gangami przestępczymi oraz przymykanie oka na ich nielegalną działalność. Stwierdza również, że system sądownictwa jest przeciążony i nieskuteczny, a korupcja i zastraszanie sędziów, prokuratorów i świadków utrudnia funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.

W czerwcu 2022 r. Gustavo Petro z Paktu Historycznego (koalicji partii lewicowych) został wybrany na prezydenta Kolumbii na lata 2022-2026 (CNN Español, 19 czerwca 2022 r.). 54-stronicowy plan rządowy Gustavo Petro stanowi, że będzie on chronił różnorodność religijną i zagwarantuje wszystkim obywatelom warunki do korzystania z równości i wolności wyznania zgodnie z ich przekonaniami religijnymi i duchowymi (Plan Rządowy na lata 2022–2026, bez daty).

Głównym wyznaniem chrześcijańskim jest Kościół rzymskokatolicki, do którego należy 90% wszystkich chrześcijan. Grupy kościołów protestanckich nadal odnotowują wzrost i stają się bardziej widoczne, szczególnie w dużych miastach, gdzie powstały tak zwane megakościoły z wieloma tysiącami członków.

Społeczności chrześcijańskie i przywódcy kościelni aktywnie pomagają uboższym grupom społecznym, angażując się w działania edukacyjne, dostarczają pomoc materialną rodzinom w trudnej sytuacji życiowej.  Biskupi katoliccy Kolumbii zaapelowali o solidarność w walce z różnymi kryzysami w całym kraju. Na przykład Kościół zwrócił się do rządów Kolumbii i Wenezueli o wznowienie stosunków biliteralnych, aby skutecznie odpowiedzieć na wyzwania, jakie stoją przed migrantami (Aciprensa, 25 maja 2022 r.). Chrześcijańskie sieci i organizacje stale wskazują na czynniki wywołujące kryzys społeczny w różnych grupach w kraju (Manosunidas, 17 maja 2022 r.) i wzywają do pokoju (El Tiempo, 12 stycznia 2023 r.). W raporcie Komisji ds. ustalenia prawdy, współistnienia i zapobiegania powtórzeniu konfliktu podkreśla się również zdolności mediacyjne organizacji kościelnych – między innymi – w odbudowie tkanki społecznej i promowaniu dialogu między różnymi grupami społecznymi. Wśród zaleceń komisji znalazło się wezwanie skierowane do krajowych kościołów i wspólnot wyznaniowych, aby kontynuowały pracę na rzecz kultury pokoju (Comisión de la Verdad, czerwiec 2022 r.), mimo że naraża to wielu chrześcijan na duże ryzyko ataków.

Kolejnym niepokojącym czynnikiem jest przemoc wobec kobiet i dziewcząt, zwłaszcza przemoc seksualna. Ofiary są zastraszane, aby powstrzymywać je przed domaganiem się kary dla sprawców przemocy, co zniekształca prawdziwy obraz problemu. Przymusowa rekrutacja młodych nastolatków (głównie chłopców) stanowi ciągłe zagrożenie dla wspólnot chrześcijańskich. Rośnie również liczba doniesień o stosowaniu przemocy seksualnej  wobec mężczyzn i chłopców przez rywalizujące ze sobą grupy w strefach konfliktu jako środka tortur, zastraszania i przymusu w celu uzyskania kontroli terytorialnej (Reliefweb, czerwiec 2022 r.). 

Spis treści

2. Sytuacja w różnych regionach kraju

Przestępczość zorganizowana oraz korupcja

Chrześcijanie doświadczają wysokiego poziomu presji i przemocy ze strony organizacji przestępczych i nielegalnych grup zbrojnych w Antioquia, Arauca, Bolivar, Caquetá, Casanare, Cauca, Cesar, Chocó, Córdoba, Guaviare, Meta, Nariño, Norte de Santander, Putumayo, Tolima, Valle del Cauca i Vichada.

Ucisk klanowy

Rdzenne społeczności mają swoje własne tradycyjne zwyczaje, więc ci, którzy porzucają praktyki religijne plemienia, spotykają się z prześladowaniami. W Kolumbii istnieje około 115 rdzennych grup zlokalizowanych w 32 departamentach kraju.

Świecka nietolerancja

Ten czynnik zależy od projektów publicznych wdrażanych przez rząd krajowy oraz od postaw społecznych, promowanych głównie przez grupy o ideologii przeciwnej religii lub chrześcijaństwu. Nietolerancja świeckich jest obecna w całym kraju, szczególnie w obszarach miejskich, takich jak Bolívar, Bogotá, Antioquia, Caldas, Risaralda, Quindío, Nariño, Valle, Cauca, Boyacá, Santander, Cundinamarca, Tolima i Huila. 

Spis treści

3. Kogo dotykają prześladowania?

Wspólnoty chrześcijan ekspatriantów

Wspólnoty chrześcijańskich ekspatriantów nie są zmuszone do izolacji i dlatego nie zostały uwzględnione w punktacji ŚIP.

Tradycyjne społeczności chrześcijańskie

Kościół rzymskokatolicki jest największym wyznaniem w Kolumbii. Katolicy są zagrożeni atakami na terenach kontrolowanych przez kartele narkotykowe i zorganizowane grupy przestępcze. Tradycyjne społeczności chrześcijańskie zmagają się z rosnącą nietolerancją religijną w społeczeństwie i sprzeciwem wobec publicznych oznak religijności.

Społeczności konwertytów

Kategoria ta obejmuje konwertytów międzywyznaniowych, konwertytów w społecznościach rdzennych oraz konwertytów z grup partyzanckich i organizacji przestępczych. Zwłaszcza w kontekście rdzennej ludności, za porzucenie systemu wierzeń społeczności konwertyci są karani nękaniem, wypędzeniem, dyskryminacją w dostępie do dóbr wspólnotowych, a także przemocą fizyczną i psychiczną. W kontekście przestępczości zorganizowanej konwertyci mogą otrzymywać groźby śmierci, co w wielu przypadkach prowadzi do zmiany miejsca zamieszkania.

Nietradycyjne społeczności chrześcijan

Do tej kategorii należą głównie wspólnoty baptystyczne i zielonoświątkowe. Dotyka ich presja i przemoc wywierana przez zorganizowane grupy przestępcze. Chociaż rząd uznaje ich ważną rolę w realizacji porozumienia pokojowego i pomocy humanitarnej na zaniedbanych obszarach, te wspólnoty chrześcijańskie nie otrzymują takich samych świadczeń rządowych, jakie przyznawane są tradycyjnym wspólnotom. Ponadto, gdy próbują wpływać na sferę polityczną, spotykają się z ostrym sprzeciwem ze strony sekularnych grup nacisku. Nie mogą bez przeszkód wykonywać prac na rzecz społeczności rdzennych, gdyż grożą im z tego powodu prześladowania. 

Spis treści

4. Główne źródła prześladowań i dyskryminacji

Przestępczość zorganizowana oraz korupcja 

Dysydenci z Rewolucyjnych Sił Zbrojnych Kolumbii (FARC), członkowie Armii Wyzwolenia Narodowego Kolumbii (ELN) i innych grup partyzanckich walczą o kontrolę nad całymi regionami, aby zapewnić ciągłość swojej nielegalnej działalności. Przywódcy kościelni, jak i wspólnoty chrześcijańskie stały się ofiarami uprowadzeń, gróźb, wymuszeń, przymusowych wysiedleń i zabójstw, a także ataków na budynki należące do kościołów. Środki te są szczególnie wymierzone w chrześcijan, którzy aktywnie sprzeciwiają się działalności przestępczej, bronią praw człowieka i zajmują się pracą misyjną wśród członków organizacji paramilitarnych. Chrześcijanie i przywódcy chrześcijańscy są atakowani, gdy nie zgadzają się na wspieranie strajków narodowych. Są zmuszani do udziału w strajkach, które  wspierają korupcyjną działalność i nielegalne interesy grup przestępczych. Grupy przestępcze biorą również odwet na byłych członkach partyzantki, którzy porzucili przestępczy styl życia po nawróceniu.

Ucisk klanowy

Religia jest ważnym elementem kultury i tożsamości w społecznościach rdzennych, a wprowadzanie idei sprzecznych z tymi starożytnymi wierzeniami jest postrzegane jako zagrożenie. Kary stosowane przez lokalne władze  wobec rdzennych konwertytów mogą obejmować więzienie, grzywny, znęcanie się fizyczne i psychiczne, odmowę dostępu do podstawowych zasobów, konfiskatę mienia i pracę przymusową.

Świecka nietolerancja

Coraz częściej chrześcijanie spotykają się z atakami słownymi, wrogością społeczną i dyskryminacją z powodu nietolerancji wobec chrześcijańskich przekonań i praktyk. Ścisła interpretacja sekularyzmu państwowego często stawia wolność religijną i prawo sumienia w sprzeczności z prawem do niedyskryminacji. Istnieje również presja na usunięcie z urzędów publicznych urzędników, którzy otwarcie bronią wartości chrześcijańskich lub przyznają się do przynależności do określonego kościoła. W rezultacie chrześcijanie czują się zniechęceni do brania udziały w życiu politycznym kraju.

Spis treści

5. Czym różnią się prześladowania mężczyzn i kobiet?

Kobiety

W Kolumbii nadal dochodzi do przypadków przemocy seksualnej związanej z konfliktami zbrojnymi, a szczególnie zagrożone są rdzenne i afrokolumbijskie grupy etniczne. W niektórych rdzennych społecznościach chrześcijanie, którzy odmawiają udziału w tradycyjnych obrzędach i przestrzegania zwyczajów wspólnoty, mogą spotkać się z presją, ostracyzmem społeczności i dyskryminacją w zakresie dostępu do usług zdrowotnych i edukacji. Na terenach kontrolowanych przez przestępców dziewczęta narażone są na gwałty i molestowanie seksualne. Chrześcijańskie dziewczęta mogą padać ofiarą grup przestępczych częściej niż inne kobiety ze względu na ich postrzeganą czystość seksualną i posłuszeństwo.

Formy wywierania nacisku:

• Uprowadzenie;
• Zmuszenie do opuszczenia miasta/kraju;
• Celowe uwodzenie;
• Handel ludźmi;
• Przemoc fizyczna;
• Przemoc seksualna;
• Przemoc psychiczna;
• Przemoc słowna.

Mężczyźni

Chrześcijańscy mężczyźni żyją ze świadomością ogromnego zagrożenia i w obawie przed przemocą, szczególnie w regionach konfliktów zbrojnych. Fakt, że są często jedynymi żywicielami rodziny, wykorzystywany jest do stosowania wymuszeń. Nielegalne grupy zbrojne stanowią jedno z największych zagrożeń dla chrześcijańskich mężczyzn i chłopców, którzy są narażeni na uprowadzenia i przymusową rekrutację w szeregi walczących. Poddaje się ich indoktrynacji i obowiązkowemu uczestnictwu w działalności tych grup. Przywódcy kościelni znajdują się w grupie szczególnie wysokiego ryzyka, zwłaszcza jeśli głośno wyrażają sprzeciw wobec grup przestępczych. W niektórych społecznościach rdzennych konwertyci spotykają się z ekstremalną presją, taką jak bicie, nękanie, groźby i praca niewolnicza.

Formy wywierania nacisku na mężczyzn:

• Uprowadzenie;
• Ograniczanie kontaktów społecznych/międzyludzkich;
• Dyskryminacja w edukacji;
• Nękanie ekonomiczne poprzez grzywny;
• Przymusowe opuszczenia domu - wypędzenie;
• Zmuszenie do opuszczenia miasta/kraju;
• Pobór do wojska / milicji / służba wbrew sumieniu;
• Handel ludźmi; Śmierć;
• Przemoc fizyczna;
• Przemoc psychiczna;
• Przemoc słowna.

Spis treści

6. ŚIP: Perspektywa 5-letnia

Wykres: Wynik w zaokrągleniu.

Krótki opis zmiany wyniku i jej przyczyny

Ogólny wynik Kolumbii spadł o 2,5 punktu ze względu na niższy wynik w kategorii „przemoc” wynikający z mniejszej liczby wyroków, przypadków ataków seksualnych i ataków na firmy (spadek z 15,4 punktu w ŚIP 2023 do 14,1 punktu pomimo zabicia 16 chrześcijan) oraz zmniejszenie presji w obszarze życia prywatnego, w rodzinie i społeczeństwie ze względu na mniejszą liczbę incydentów z użyciem przemocy będących rezultatem ucisku klanowego i chrześcijańskiego protekcjonizmu wyznaniowego. Niemniej jednak obecność grup przestępczych i partyzanckich tworzy atmosferę strachu i bezbronności społeczności chrześcijańskich w Kolumbii.

Spis treści

7. Szczegółowe dane na temat przemocy i wywieranej presji

Poziomy przemocy i presji

Wykres: Wzorzec prześladowań dla Kolumbii.

Maksymalna liczba punktów dla każdej z sześciu kategorii wynosi 16,7 pkt. Łączna liczba punktów dla sześciu kategorii wynosi 100 pkt (6 x 16,7 = 100).

Przykładowe akty przemocy w opisywanym okresie sprawozdawczym

• Marzec 2023– Cauca: W mieście Popayán w Międzynarodowy Dzień Kobiet zniszczono trzy kościoły. Na zakończenie marszu protestujący namalowali graffiti i obraźliwe hasła na ścianach kościołów San Francisco i Santo Domingo w centrum miasta oraz na kościele La Milagrosa w dzielnicy Prados del Norte (WRadio, 9 marca 2023 r.).
• Kwiecień 2023-Choco: Kiedy trzej chrześcijanie udali się na spotkanie społeczności w Pitalito, wejście zostało zablokowane przez rdzennych przywódców, którzy zamknęli chrześcijan w piwnicy na 6 godzin w ramach kary za „naruszenie praw i zasad kultury”.Zakomunikowali, że jeśli sytuacja się powtórzy, może to prowadzić do sankcji.
• Sierpień 2023 - Barranquilla: Arcybiskup Pablo Emiro Salas potępił przypadki wymuszeń, z którymi zmagają się 4 księża z regionu i odrzucił sprawę wymuszenia przeciwko księdzu z Puerto Colombia Jaime Barriosowi; biskup donosi, że wymuszenia są dokonywane za pośrednictwem listów i telefonów przychodzących z lokalnego więzienia (Emisora Atlántico, sierpień 2023).

Grudzień 2022 - Santander: Ściany kościoła La Sagrada Familia zostały pomalowane graffiti i inicjałami Armii Wyzwolenia Narodowego (ELN). W tej samej gminie organizacja przestępcza wysłała groźby śmierci do burmistrza miasta (InfoBase, 22 grudnia 2022 r.).

Życie prywatne

W życiu prywatnym chrześcijanie napotykają na różne formy sprzeciwu o różnej mocy. Mogą zostać pobici, są szykanowani, ogranicza się ich wolność, mogą też zostać wypędzeni z miejsca zamieszkania. Chrześcijanie, którzy bronią swojego światopoglądu, mogą spotkać się z prześladowaniami ze strony ideologicznych grup nacisku. Chrześcijanie są prześladowani, gdy spotykają się ze współwyznawcami w społecznościach rdzennych lub na terytoriach kontrolowanych przez przestępczość zorganizowaną.

Życie rodzinne

Na obszarach kontrolowanych przez siatki przestępcze chrześcijańscy rodzice ryzykują, że ich dzieci zostaną poddane indoktrynacji lub zwerbowane przez partyzantów ELN i bojowników FARC oraz inne nielegalne grupy. Sprzeciwianie się grupom przestępczym zazwyczaj prowadzi do nękania, przemocy, przedłużającej się rozłąki z członkami rodziny lub wysiedlenia ze społeczności. W społecznościach rdzennych szkoły dążą do utrzymania tożsamości kulturowej grupy etnicznej, więc chrześcijańscy uczniowie są zmuszani do uczestnictwa w praktykach animistycznych. Prześladowanie chrześcijan w społecznościach tubylczych może prowadzić do oddzielenia dzieci od ich rodziców. Zarówno w szkołach prowadzonych przez rdzenne społeczności, jak i w szkołach państwowych, prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi jest często łamane poprzez obowiązkowe lekcje sprzeczne z naukami chrześcijańskimi.

Życie w społeczeństwie

W niektórych społecznościach rdzennych chrześcijanie są wykluczeni z dostępu do podstawowych zasobów, np. czystej wody i opieki zdrowotnej, a także izolowani przez lokalną społeczność oraz rodziny. Są również zmuszani do przekazywania darowizn (zazwyczaj pieniędzy lub plonów) na rzecz praktyk religijnych społeczności związanych z tradycyjnymi wierzeniami etnicznymi. Jeśli chodzi o przestępczość zorganizowaną, grupy przestępcze często żądają haraczy; ta forma przemocy zagraża głównie przywódcom kościelnym. Odmowa zapłaty może skutkować przemocą fizyczną i wysiedleniem lub wcieleniem w szeregi bojówek. Znane są również grupy przestępcze, które kradną tak bardzo potrzebną pomoc rządową i humanitarną, aby wymusić na chrześcijanach zaakceptowanie ich rządów.

Życie w państwie

Łamanie praw chrześcijan przez członków rdzennych społeczności często nie spotyka się z karą, ponieważ rdzenne zwyczaje są chronione konstytucyjnie, a autonomiczni przywódcy etniczno-religijni są zarówno podżegaczami, jak i tymi, którzy wymierzają sprawiedliwość we własnej społeczności. Poszkodowani chrześcijanie nie mogą dochodzić sprawiedliwości przed sądem, ponieważ rdzenne społeczności często mają prawo do własnej jurysdykcji. Ponieważ grupy przestępcze są de facto władzą na wielu obszarach kraju, chrześcijanie nie mogą w pełni korzystać ze swoich praw, w tym z wolności słowa i przemieszczania się, i tak naprawdę są zdani na łaskę przestępców, którzy są całkowicie bezkarni. Społeczeństwo jest coraz mniej tolerancyjne wobec publicznych przejawów religijności jak np. prawa do sprzeciwu sumienia i wolności wypowiedzi. Chrześcijanie są oskarżeni o bycie „stroną dyskryminującą” i „przeciwnikami postępu”.

Życie w kościele

Kościoły są częstym celem gróźb ze strony grup przestępczych, rodzimych przywódców i ideologicznych grup nacisku. Przywódcy chrześcijańscy i ich rodziny są szczególnie prześladowani w społecznościach rdzennych, a wszelka działalność chrześcijańska jest zakazana. Na terytoriach opanowanych przez grupy przestępcze przywódcy chrześcijańscy i ich rodziny są najczęstszymi ofiarami przemocy i kontroli. Dotyczy to zwłaszcza działań na rzecz praw człowieka, środowiska naturalnego, młodzieży, wdrażania porozumienia pokojowego czy zniechęcania do uprawy koki. Dzieci pastorów są szczególnie cenne dla grup przestępczych – padają ofiarą handlu ludźmi, przymusowej rekrutacji lub gwałtów, które mają zniechęcić pastorów do dalszej pracy. Wzrasta społeczna krytyka nauk Kościoła związanego z obroną małżeństwa i rodziny oraz sposobu, w jaki kościoły szukają zaangażowania w sferze publicznej. 

Spis treści

 8. Naruszenie zobowiązań i praw międzynarodowych

Kolumbia zobowiązała się do przestrzegania i ochrony praw podstawowych w następujących traktatach międzynarodowych:

1. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (ICCPR).
2. Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych  (ICESCR).
3. Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (CAT).
4. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW).
5. Konwencja o prawach dziecka (CRC).

Kolumbia nie wypełnia swoich zobowiązań międzynarodowych, regularnie naruszając/nie chroniąc następujących praw chrześcijan:

1. Chrześcijanie są atakowani przez bojówki za wyrażanie swojej wiary (Art. 18 ICCPR).
2. Dzieci chrześcijańskie są prześladowane z powodu wiary rodziców (Art. 18 ICCPR Art. 18 i Art. 14 CRC).
3. Chrześcijanie napotykają na ograniczenia w zatrudnieniu w sektorze publicznym i doświadczają dyskryminacji w sektorze prywatnym (Art. 25 i 26 ICCPR oraz Art. 6 ICESCR).
4. Chrześcijanie spotykają się z prześladowaniem i przemocą, jeśli otwarcie wypowiadają się na tematy religijne lub angażują się w prozelityzm (ICCPR Arts. 18 i 19).

Spis treści

9. Sytuacja innych mniejszości religijnych

Według raportu Departamentu Stanu USA (IRFR 2022 Kolumbia): „Według ‘Times of Israel’, kandydat na prezydenta Rodolfo Hernández przeprosił w czerwcu po tym, jak w 2016 r. ujawniono nagranie wywiadu radiowego, w którym Hernández, ówczesny burmistrz Bucaramangi, powiedział, że jest zwolennikiem ‘wielkiego niemieckiego myśliciela’ o nazwisku Hitler. W przeprosinach Hernández wyjaśnił, że miał na myśli Alberta Einsteina”.

Spis treści

10. Open Doors w Kolumbii

Open Doors wzmacnia prześladowany Kościół w Kolumbii, poprzez:

• Szkolenia biblijne / dystrybucję materiałów szkoleniowych / opracowanie materiałów biblijnych;
• Poradnictwo w zakresie traumy;
• Porady dotyczące edukacji etnicznej;
• Projekty w ramach rozwoju społeczności: szkolenie w zakresie biblijnego światopoglądu, narzędzi rolniczych i zarządzania;
• Poprawę infrastruktury;
• Projekty produktywności;
• Programy edukacyjne (centra dla dzieci / stypendia);
• Pomoc w sytuacjach kryzysowych.

Spis treści

11. Módl się za Kolumbię

• Módl się o ochronę liderów i kościołów atakowanych przez grupy przestępcze.
• Módl się o mądrość i obecność Ducha Świętego, aby rdzenni kolumbijscy chrześcijanie mogli pozostać niezłomni.
• Módl się, aby Bóg wyposażył lokalnych partnerów Open Doors w narzędzia, które pozwolą im efektywnie wspomagać prześladowany Kościół.